Nie tylko fonia i CW

3.3. PLANOWANIE I STRUKTURA SIECI

Pełne wykorzystanie właściwości emisji pakiet radio możliwe jest dopiero po zainstalowaniu sieci stacji węzłowych retransmitujących pakiety wewnątrz kraju i sprzężonych z sieciami krajów sąsiednich. Docelowo sieć taka powinna pokrywać całą powierzchnię kraju, przy czym w praktyce jej gęstość jest różna i zależna od liczby użytkowników w danym rejonie. Rozbudowa rozpoczyna się przeważnie od rejonów o większym zapotrzebowaniu.
Instalacja sieci wymaga opracowania pewnego konceptu wskazującego dalsze kierunki rozwoju i stanowiącego podstawę jej prawidłowego funkcjonowania. Przyjętym zasadom musiałyby się docelowo podporządkować wszystkie stacje wchodzące w skład sieci (węzły i skrzynki elektroniczne), nawet jeżeli w okresie spontanicznego rozwoju sytuacja wyglądała inaczej.

3.3.1. ROZMIESZCZENIE STACJI I PRZYDZIAŁ CZĘSTOTLIWOŚCI
    W okresie początkowym sieć składa się z grup węzłów pracujących na wspólnej częstotliwości będącej jednocześnie częstotliwością wejściową i częstotliwością łącza pomiędzy węzłami. W miarę wzrostu natężenia ruchu i zagęszczenia sieci stan taki staje sie szybko niewystarczający. Wspólna częstotliwość jest w coraz większym stopniu zajęta przez retransmisję danych między węzłami, jednocześnie wzrastają też wzajemne zakłócenia zarówno pomiędzy węzłami jak i stacjami użytkowników. Powoduje to wzrost liczby powtórzeń i może doprowadzić do całkowitego zablokowania kanału.
    Zapobiec temu można przez:
1) rozdział częstotliwości wejściowych i łączy,
2) pracę stacji węzłowych w różnych kanałach.
    Wynika stąd konieczność ustalenia planu częstotliwościowego sieci. Składałby się on z dwóch zasadniczych części:
1) planu przyporządkowania kanałów wejściowych,
2) planu łącz wraz z ich częstotliwościami pracy.
    Dla sprządzenia pierwszego z nich konieczne jest pokrycie obszaru kraju siatką trójkątów równobocznych o bokach odpowiadających przyjętemu zasięgowi stacji pomnożonemu przez pierwiastek kwadratowy z trzech (1,73).
    W celu dokonania oceny zasięgu stacji węzłowej można posłużyć się krzywymi propagacji opracowanymi przez CCIR. Dla uproszczenia przytoczę tu jedynie kilka przykładowych wartości pozwalających na dokonanie przybliżonej oceny zasięgu. Czytelników zainteresowanych dokładnym przebiegiem krzywych odsyłam do literatury poświęconej propagacji fal.
    I tak np. dla zakresu częstotliwości 30 - 350 MHz, mocy promieniowanej 10 W i polaryzacji pionowej przy założeniu wysokości anteny odbiorczej 2 m ponad poziom gruntu otrzymujemy przedstawione w tabeli 1 natężenia pola w dB (w odniesieniu do uV/m).
Tabela 1

Wys. ant.
nad. [m] Odległość[km]

20 30 40 50 60 70 80 90

10 14 7 1 -3 -6 -10 -12 -14

20 17 9 4 -1 -4 -7 -10 -12

30 20 12 7 2 -2 -5 -8 -10

40 23 15 9 4 0 -3 -6 -8

50 26 17 10 5 1 -2 -5 -7

100 32 24 17 12 8 5 1 -5

150 37 27 22 16 12 8 4 0

    Zmiana mocy stacji węzłowej powoduje przesunięcie krzywych w zależności od stosunku mocy wyrażonego w decybelach. Dla mocy 1 W krzywe ulegają więc przesunięciu o -10 dB, dla 30 W byłoby to ok. +3dB. Przytoczone krzywe nie uwzględniają wpływu zakłóceń i odbić w warunkach miejskich, pozwalają jednak na ocenę przybliżoną, ale wystarczającą w warunkach amatorskich.
    Uwzględniając przeciętną czułość odbiorników stacji amatorskich i zastosowanie także prostych anten należałoby przyjąć średni promień zasięgu rzędu 50 km, tzn. bok siatki wynosiłby ok. 85 km. Zbyt duże zasięgi stacji powodowałyby wzrost kolizji pakietów wzajemnie się nie słyszących stacji użytkowników. W przyszłości konieczne może być zagęszczenie oczek siatki przez instalację dodatkowych stacji pracujących w innych kanałach lub pasmach częstotliwości, a także użycie protokółów DAMA lub pochodnych.
    W profesjonalnych metodach planowania sieci stosowane są siatki trójkątne, a w wierzchołkach trójkątów (lub w warunkach praktycznych w ich pobliżu) powinny być zainstalowane stacje węzłowe.
    Dla uniknięcia (zminimalizowania) wzajemnych zakłóceń częstotliwości pracy sąsiadujących węzłów muszą być różne, a węzły o wspólnej częstotliwości pracy powinny być odpowiednio oddalone od siebie. W przypadku sieci profesjonalnych konieczne jest obliczenie ochronnych odstępów sygnałów i określenie w ten sposób minimalnej odległości stacji pracujących we wspólnym kanale.
    Wyniki rozważań obrazują poniższe przykłady:
Przykład 1:
Przy użyciu minimalnej liczby trzech kanałów (144,825 - 144,875 MHz) ich rozkład w sieci wyglądałby następująco (tabela 2):

Tabela 2. _______________________________________________________________________ 144,875 144,850 144,825 144,875 144,850 144,825 * * * * * * 144,825 144,875 144,850 144,825 144,875 * * * * * 144,875 144,850 144,825 144,875 144,850 144,825 * * * * * * _______________________________________________________________________

Przykład 2: Znacznie lepszym i zapewniającym większą separację stacji pracujących we wspólnych kanałach jest rozkład 4-częstotliwościowy (144,800 - 144,875 MHz):

Tabela 3. _______________________________________________________________________ 144,850 144,825 144,800 144,875 144,850 144,825 * * * * * * 144,800 144,875 144,850 144,825 144,800 * * * * * 144,875 144,850 144,825 144,800 144,875 144,850 * * * * * * 144,825 144,800 144,875 144,850 144,825 * * * * * _______________________________________________________________________

Przykłady te mogą służyć jako podstawa do sporządzenia planów obejmujących większą liczbę kanałów.
    Większe rozpowszechnienie i niższe ceny sprzętu na pasmo 2 m spowodowały ograniczenie się przeze mnie w pierwszej fazie do przedstawienia propozycji wykorzystującej jedynie ten zakres. W następnej fazie możliwe byłoby uzupełnienie sieci za pomocą stacji (lub dodatkowych wejść) pracujących w paśmie 70 cm. Do dyspozycji byłyby tu kanały simpleksowe w zakresie 433,625 - 433,775 MHz.
    Oprócz wspomnianych powyżej podstawowych częstotliwości stacji pakiet radio na uwagę zasługują też częstotliwości: 145,300 MHz i 432,675 MHz. Pierwsza z nich jest wprawdzie przewidziana w planach IARU dla emisji RTTY, ale w miarę rozpowszechniania się systemu pakiet radio emisja RTTY w zakresach UKF zanika całkowicie. Częstotliwości te (stosowane w wielu krajach) mogłyby być wykorzystane dla dodatkowych wejść lub stacji uzupełniających sieć w okolicach o większym zapotrzebowaniu. Mogłyby one też być wykorzystane jako dodatkowe kanały wejściowe skrzynek elektronicznych. W wielu krajach praca emisją pakiet radio dozwolona jest w podzakresach przeznaczonych dla wszystkich emisji, dzięki czemu możliwe jest wykorzystanie w miarę potrzeby dodatkowych kanałów.

3.3.2. ŁĄCZA MIĘDZY WĘZŁAMI
    Węzły sieci powinny być sprzężone między sobą na częstotliwościach różnych od częstotliwości użytkowych. Uniknięcie zakłóceń pomiędzy wejściami użytkowymi i łączami jest znacznie łatwiejsze w przypadku pracy tych ostatnich w osobnym zakresie częstotliwości. Zakładając w pierwszym rzędzie pracę wejść użytkowych w paśmie 2 m oraz ograniczoną pojemność tego pasma łącza powinny pracować w paśmie 70 cm (w przyszłości także w paśmie 23 cm i wyższych).
    W paśmie 70 cm do dyspozycji stoją zasadniczo podzakresy 430,000 - 431,000 i 438,000 - 440,000 MHz.
    Obecnie stosowane są podzakresy:
dla łączy simpleksowych: 430,600 - 430,675 MHz, 438,025 - 438,175 MHz;
dla pracy póldupleksowej z odstępami częstotliwości -7,6 MHz lub -9,4 MHz: 430,400 - 430,575 MHz, 430,700 - 430,975 MHz, 438,200 - 438,550 MHz, 439,275 - 439,325 MHz i 439,800 - 439,975 MHz.
    Kanały półdupleksowe noszą według ustaleń IARU oznaczenia R52 - R66 (wejście 430,600 - 430,950 MHz, wyjście 438,200 - 438,550 MHz, odstęp -7,6 MHz) oraz R95 - R97 (wejście 431,675 - 431,725 MHz, wyjście 439,275 - 439,325 MHz, odstęp -7,6 MHz). Kanały te przewidziane są do pracy łączy lub wejść stacji.
    Wyłącznie dla łączy między węzłami przewidziane są kanały w podzakresach 439,800 - 439,950 MHz (wyjście) i 430,400 - 430,575 MHz (wejście). Odstęp częsotliwości wynosi tu -9,4 MHz. W praktyce zalecenia te są traktowane jedynie jako orientacyjne, zwłaszcza dotyczy to podziału na podzakresy simpleksowe i półdupleksowe.
    W paśmie 23 cm stosowane są podzakresy 1240,000 - 1241,000 i 1299,000 - 1300,000 MHz, a w pracy półdupleksowej stosowany jest odstęp częstotliwości 59 MHz.
    Wymienione powyżej podzakresy pasma 70 cm mają jeszcze jedną dodatkową zaletę: leża poza zakresem trzeciej harmonicznej pasma dwumetrowego, dzięki czemu łatwiej jest uniknąć blokowania odbiorników łączy przez harmoniczne kanałów wejściowych.
    Podobnie jak w przypadku częstotliwości wejściowych, konieczne jest opracowanie planu rozdziału częstotliwości, tak aby uniknąć wzajemnych zakłóceń i kolizji pakietów pochodzących od wzajemnie się nie słyszących węzłów.
    Dla prostych łączy (bez rozgałęzień) możliwe byłoby zastosowanie odcinków łączy simpleksowych pracujących naprzemian w podzakresach 430 i 438 MHz (tabela 4):

Tabela 4. _______________________________________________________________________ 430 -> <- 430 438 -> <- 438 430 -> <- 430 *-----------------*--------------------*-----------------* _______________________________________________________________________

    W miejscu rozgałęzienia stacja węzłowa (B) musiałaby odbierać pakiety pochodzące od dwóch stacji (C, D) w tym samym podzakresie częstotliwości. Odbiór na tej samej częstotliwości powodowałby wystąpienie kolizji ograniczających przepustowość łączy, zastosowanie sąsiedniego kanału w tym samym podzakresie powodowałoby zatykanie odbiornika odcinka B-D przez własny nadajnik trzeciego odcinka (B-C) i odwrotnie. Sytuacja ta przedstawiona jest poniżej (tabela 5):

Tabela 5. _______________________________________________________________________ 430 -> <- 430 438 -> <- 438 430 -> <- 430 *-----------------*--------------------*-----------------* A B | 438 D E | | | v | | | ^ | | | 438 C * _______________________________________________________________________

    Dla usunięcia wspomnianych komplikacji konieczne byłoby przestrojenie odcinka B-C na pasmo 23 cm lub inne.
    Znacznie lepszym rozwiązaniem jest zastosowanie łączy półdupleksowych, przy czym każda ze stacji węzłowych odbierałaby pakiety w jednym z podzakresów i nadawała w drugim z nich. W łączu występowałyby więc naprzemian odcinki o prostym i odwrotnym przyporządkowaniu częstotliwości. W punkcie rozgałęźnym możnaby bez problemów zastosować różne kanały w poszczególnych odcinkach (tabela 6):

Tabela 6. _______________________________________________________________________ 430 -> -> 430 438 -> -> 438 430 -> -> 430 438 <- <- 438 430 <- <- 430 438 <- <- 438 *-----------------*--------------------*-----------------* A B | 438 430 D E | | ^ | v | | | | v ^ | | | | 438 430 C * _______________________________________________________________________

    Odcinek A-B mógłby np. pracować w kanale R52(R), B-D w kanale R55(R), B-C w R59(R) a D-E w R53(R) itd. Zastosowanie w poszczególnych odcinkach kanałów odległych o dwa lub trzy przyczyniłoby się także do zmniejszenia wzajemnych zakłóceń. Zamiast przedstawionych powyżej kanałów o odstępie 7,6 MHz mogą być także stosowane kanały o odstępie 9,4 MHz.
    Podobnie jak w przypadku kanałów użytkowych konieczne byłoby sporządzenie planu łącz i ich czętotliwości pracy. W tym przypadku sprawa jest nieco łatwiejsza, ponieważ sprzężenie węzłów nie wymaga instalacji łączy we wszystkich możliwych kierunkach pomiędzy wszystkimi punktami siatki, a jedynie wyboru pewnych pożądanych tras. Dodatkowo do dyspozycji jest większa liczba kanałów.

3.3.3. SYSTEMY OPROGRAMOWANIA
    Obecnie spotyka się wiele systemów węzłów różniących się między sobą zarówno konstrukcją jak i oprogramowaniem. Ze względu na wyposażenie można je podzielić na kilka grup.
    Do pierwszej grupy należą węzły wyposażone jedynie w jeden lub kilka kontrolerów TNC. Są to np. węzły NET/ROM, TheNet, X1J, KA-node i 3NET. Ich zaletą jest stosunkowo niski koszt: węzły NET/ROM i TheNet wymagają jedynie wymiany oprogramowania zawartego w pamięci EPROM, oprogramowanie KA-node zawarte jest standardowo we wszystkich kontrolerach firmy Kantronics a podobne do niego oprogramowanie pn. "Gateway" zawarte jest w kontrolerach firmy Timewave (dawniej AEA). Oprogramowanie węzła 3NET pracuje na kontrolerach TNC3 i TNC31. Węzeł NET/ROM, TheNet lub X1J składa się z jednego lub kilku kontrolerów TNC sprzężonych ze sobą za pomocą łącza szeregowego RS-232. Zasadniczo możliwe jest sprzężenie między sobą jedynie dwóch kontrolerów, dla większej ich liczby konieczne jest zastosowanie odpowiednich multiplekserów. Dlatego też węzły NET/ROM-TheNet i X1J powinny być stosowane jedynie w rejonach peryferyjnych, gdzie jeden z kontrolerów obsługuje łącze a drugi wejście użytkowe. Podobnie wygląda sprawa dla węzłów KA-Node i "Gateway" z tym, że kontrolery DSP-2232 wyposażone są w dwa modemy i mogą pracować jako węzły skrośne lub obsługiwać jednocześnie wejście użytkowe i łącze. Podobnie kontrolery KPC-2 i KPC-4 wyposażone są w dwa wejścia. W pierwszym z nich są to wejścia KF i UKF, w drugim dwa wejścia UKF. Jedno z wejść może obsługiwać łącze, a drugie kanały użytkowe. Inną możliwością jest zastosowanie węzła KA-node jedynie w łączu między węzłami innych systemów bez możliwości bezpośredniego korzystania z nich. Należy zwrócić tu jeszcze uwagę na właściwości protokółów NET/ROM i KA-node. Protokół NET/ROM pozwala na ograniczone automatyczne wyszukiwanie tras połączeń, dlatego też użytkownik może uzyskać połączenie z każdym ze znanych węzłów docelowych bez konieczności wymieniania węzłów pośrednich (dotyczy to jedynie węzłów NET/ROM-TheNet); protokół KA-node wymaga kolejnego łączenia się ze wszystkimi węzłami na trasie. Przemawiałoby to dodatkowo za wykorzystaniem obu systemów jedynie w węzłach peryferyjnych. Węzły NET/ROM-TheNet rozpoznają automatycznie jedynie stacje tego samego systemu, stacje innych systemów nie są traktowane jako węzły. Jedną z odmian systemu TheNet jest węzeł X1J umożliwiający retransmisję datagramów TCP/IP, co predystynuje go do uzupełnienia sieci TCP/IP. Kontrolery TNC3 są wyposażone w dwa wejścia i w dwa równolegle pracujące modemy, oprócz tego możliwe jest sprzęganie większej liczby kontrolerów za pomocą szybkiej magistrali "HighSpeed Bus". Oprogramowanie 3NET posługuje się wszystkimi trzema standardowymi protokółami, a więc NET/RON, Flexnet oraz IP. W trakcie uruchamiania węzłów konieczne jest podłączenie komputera PC lub terminalu w celu wprowadzenia pożądanych wartości parametrów. Do tej samej grupy należą też węzły systemu ROSE. Oprogramowanie to może być zainstalowane w dowolnym kontrolerze TNC2, jednak system adresowania jest odmienny od pozostałych i oparty na osobnym systemie numerycznym. Poza USA systen ROSE pochodny od niego system FPAC spotykane są jedynie we Francji i częściowo w Czechach.
    Drugą grupę stanowią węzły o specjalnej konstrukcji, przede wszystkim są to węzły FLEXNET. Składają się one z płytki głównej i maksimum 16 płytek kanałowych wyposażonych we własny mikroprocesor (6809), obwód HDLC (Z8530), obwód pomocniczy VIA (6522), pamięci i modem (TCM3105 lub modem G3RUH). Zamiast modemu opartego o układ TCM3105 możliwe jest też dołączenie modemu zewnętrznego o dowolnej konstrukcji i innej szybkości pracy. Węzeł FLEXNET może obsługiwać w sumie do 16 wejść i łączy międzywęzłowych i może być rozbudowywany w miarę potrzeby (przez dołączenie dalszych płytek kanałowych). Dlatego też powinien, moim zdaniem, stanowić podstawę sieci krajowej, przynajmniej do czasu opracowania innego lepszego systemu. Węzły FLEXNET pozwalają na automatyczne wyszukiwanie tras łączności w oparciu o analizę odbieranych pakietów lub dane wprowadzone przez operatora. Dzięki temu możliwe jest rozpoznawanie węzłów innych systemów, mimo różnic występujących między protokółami sieciowymi NET/ROM i FLEXNET. Węzły korzystające z protokółu FLEXNET mogą w pewnym ograniczonym zakresie współpracować z partnerami korzystającymi z protokółu NET/ROM lepszym rozwiązaniem jest jednak skorzystanie w rejonach przejściowych z systemów posługujących się obydwoma protokółami np. z węzłów XNET.
    Interesującymi rozwiązaniami są też słoweński system SUPERVOZELJ ("Super Węzeł") i wzorowany na nim włoski ITANET, które dzięki wykorzystaniu własnych płytek wyposażonych w mikroprocesy 16-bitowe i kontrolerów USCC pozwalają na osiągnięcie w łączach szybkości transmisji przekraczających 1,2 Mbit/s. Oczywiście tak duże szybkości transmisji wymagają zastosowania radiostacji o konstrukcji przystosowanej do tego celu. Sprzęt, oprogramowanie i radiostacje mikrofalowe dla systemu SUPERVOZELJ zostały opracowane przez słoweńskiego krótkofalowca Matjaża Vidmara, S53MV.
    Do trzeciej grupy należą węzły wymagające użycia komputera PC lub innego (np. AMIGA) sterującego odpowiednią liczbą kontrolerów TNC2 lub TNC3 albo modemów (np. typu BayCom, PAR-96 itp.). Z punktu widzenia kosztów instalacji są to więc rozwiązania najdroższe. Do grupy tej można zaliczyć węzły BayCom-Node, TheNet-Node (w węzle TNN jako komputera sterującego można użyć także kontrolera TNC3), PC/Flexnet, XNET, MSYS, SP, TCP/IP (NOS) i WAMPES. Węzły TheNet-Node, MSYS, SP, i TCP/IP (częściowo) są węzłami typu NET/ROM, WAMPES jest węzłem UNIX. Podobnie jak FLEXNET mogą one obsługiwać wiele kanałów wejściowych i łączy. W ostatnich czasach znaczną popularność zyskał sobie system PC/Flexnet. Oprogramowanie PC/Flexnet może współpracować z wieloma typami modemów j.np. modemami BayCom 1200 bit/s dla złącza szeregowego, modemami PAR-96 i PICPAR 9600 bit/s dla złącza drukarki, kontrolerami TNC (które muszą być jednak wyposażone w specjalne oprogramowanie 6PACK pokrewne do oprogramowania trybu KISS) i płytkami muzycznymi ("Soundblaster"). Oprogramowanie PC/Flexnet może być instalowane równolegle ze skrzynkami elektronicznymi BayCom-Box (BCM). Sterowniki sieciowe Flexnet pozwalają na sprzężenie kilku komputerów w sieć lokalną i rozdział funkcji w sieci tak aby uzyskać możliwie największą wydajność systemu. Oprogramowanie PC/Flexnet pracuje zasadniczo pod systemem DOS, z dodatkami 32-bitowymi może być wykorzystane również pod systemami Windows 95 i 98.
    Stacje TCP/IP (NOS) są też jednocześnie skrzynkami elektronicznymi. Mogą one być także użyte do sprzężenia sieci pakiet radio z siecią Internetu lub innymi sieciami kablowymi. Do sprzężenia sieci pakiet radio z siecią kablową można także użyć skrzynki F6FBB - jeden z zainstalowanych tam sterowników pozwala na obsługę modemu telefonicznego (w standardzie Hayes), nie zapewnia to jednakże takiego komfortu jak węzeł TCP/IP. Instalując bramkę Internetu lub podobną należy też pamiętać o ograniczeniach treści łączności amatorskich i przedsięwziąć niezbędne środki dla uniemożliwienia dostępu do kanałów radiowych osobom nieupoważnionym (np. przez wprowadzenie haseł i przyznawanie praw dostępu), a także o zablokowaniu transmisji wiadomości o charakterze komercyjnym i innym sprzecznym z duchem komunikacji amatorskiej. Osobnym problemem jest też sprawa kosztów korzystania z sieci kablowej, w wielu przypadkach są one dość znaczne, wyjątek stanowi tu sieć Internetu.
    Porównania powyższe dotyczą jedynie regularnych węzłów sieci a nie funkcji węzłowych uruchamianych przez poszczególne stacje użytkowników. Zasadniczą różnicą pomiędzy regularnymi stacjami sieci i węzłami użytkowników jest czas ich pracy (dostępu). Stacje węzłowe powinny być czynne w stałych i ogólnie znanych czasach (np. 24 godz. na dobę), węzły prywatne czynne są nieregularnie zależnie od możliwości czasowych operatorów. Teoretycznie praca prywatnych węzłów i skrzynek wymaga nadzoru operatora stacji, w praktyce może to ograniczać się do obecności operatora w miejscu zainstalowania stacji, a w zasadzie nie jest to możliwe do skontrolowania dopóki stacja nie powoduje zakłóceń w wyniku wadliwej pracy i nie pracuje przez dłuższy okres czasu bez przerw.
    Wymienione wyżej węzły są węzłami warstwy trzeciej i czwartej według modelu ISO i charakteryzują się własną inteligencją. Oprócz tego w emisji pakiet radio mamy do czynienia ze stacjami przekaźnikowymi poziomu drugiego (przekaźnikami cyfrowymi). Odpowiadają one funkcji przekaźnikowej protokółu AX.25 i charakteryzują się stosunkowo najniższym poziomem inteligencji. Węzły poziomu trzeciego kwitują odebrane pakiety w imieniu adresata, a ich dalsza wymiana nie interesuje nadawcy. Stacje przekaźnikowe poziomu drugiego retransmitują jedynie pakiety i ich pokwitowania i nie są w stanie wyszukiwać tras łączności. Z punktu widzenia użytkownika korzystanie ze stacji poziomu trzeciego wymaga połączenia z nimi (za pomocą rozkazu CONNECT) i podania dalszych rozkazów, dla stacji poziomu drugiego konieczne jest ich wymienienie w rozkazie: CONNECT .... VIA...
    Retransmisja pakietów i pokwitowań jest znacznie mniej efektywna, dlatego też stacje te powinny być stosowane jedynie jako stacje uzupełniające sieć. Należy przy tym zwrócić uwagę na to, aby korespondent lub najbliższy węzeł sieci był osiągalny najwyżej przez jedną stację przekaźnikową.
    Z powyższych rozważań wynika, że podstawę sieci powinny stanowić węzły FLEXNET, PC/Flexnet, TNN, XNET i TCP/IP a wszystkie pozostałe systemy powinny być stosowane jedynie w stacjach peryferyjnych.

3.3.4 ZNAKI WYWOŁAWCZE
    Korespondent nawiązujący połączenie ze stacją węzłową może wywołać listę osiągalnych węzłów. Lista ta może być mniej lub bardziej informacyjna. Przykładowo lista stacji niemieckich zawiera znaki w rodzaju DB0AAA, DB0AAB itp. Bez nawiązania połączenia z jedną z wybranych stacji i wywołania tekstu informacyjnego korespondent nie może zorientować się w jakim rejonie stacja ta pracuje. Jest to więc raczej negatywny przykład przydziału znaków. Dlatego też, moim zdaniem, istotny jest sposób przydziału znaków dla stacji węzłowych i skrzynek elektronicznych. W przypadku sieci SP możliwe byłoby przyjęcie następującego systemu:
SR - prefiks oznaczający stację przekaźnikową,
# - numer okręgu,
XX - oznaczenie województwa w którym stacja pracuje, stosowane byłyby tu ogólnie przyjęte skróty województw,
X - kolejny znak porządkowy, dla węzłów mogłyby to być litery począwszy od A, dla skrzynek - od Z wstecz. Znaki skrzynek mogą być odróżniane także na podstawie rozszerzeń (SSID). Przykładowo skrzynki BayCom-Box i DieBox mają przeważnie rozszerzenie -8. Możliwa jest także instalacja skrzynek bezpośrednio sprzężonych z węzłem i dostępnych jedynie pod jego znakiem.
    Znak SR5WAA oznaczałby pierwszą stację węzłową w województwie warszawskim, SR5WAB - drugą, SR5WAZ - pierwszą skrzynkę, SR5WAY - drugą, alternatywą jest SR5WAA-8, SR5WAB-8 itd.
    System ten pozwalałby ma orientację nie tylko operatorom stacji SP ale także operatorom stacji zagranicznych i mógłby stanowić przykład dla innych krajów.
    W większości krajów zachodnich praca stacji węzłowych i skrzynek elektronicznych wymaga uzyskania specjalnej licencji wydanej przez odpowiedni zarząd telekomunikacyjny. W licencji tej określony jest m.in. znak stacji, częstotliwości pracy i częstotliwości łączy. W warunkach polskich praca regularnych stacji węzłowych i skrzynek powinna być uzależniona od wydania odpowiedniej licencji przez PAR, dlatego też system ten powinien powinien być przedstawiony PAR do akceptacji. W pierwszym momencie może to wyglądać na próbę ograniczenia swobody krótkofalowców w dziedzinie instalacji i organizacji sieci, ponieważ sieć ta miałaby pokrywać cały obszar kraju konieczna jest synchronizacja starań poszczególnych grup i okręgów. Rozbudowa sieci pakiet radio jest zadaniem ogólnokrajowym i nie może zależeć jedynie od inicjatywy poszczególnych zainteresowanych krótkofalowców lub ich grup.

3.3.5. SKRZYNKI ELEKTRONICZNE I STACJE SPECJALNE
    Oprócz węzłów pracujących w pasmach UKF sieć powinna zawierać wyjścia krótkofalowe (węzły skrośne), przeznaczone w pierwszym rzędzie do komunikacji ze skrzynkami w krajach nie osiągalnych na UKF lub bardziej oddalonych (zmniejszenie liczby punktów retransmitujących przyspiesza obieg informacji). Dodatkowo mogą one być też dostępne dla użytkowników indywidualnych do łączności bezpośrednich. W wielu krajach korzystanie z nich przez indywidualnych użytkowników ograniczone jest do grupy posiadaczy licencji pierwszej kategorii. Z technicznej strony ograniczenie takie wymagałoby zainstalowania w węzle bazy danych zawierającej listy stacji uprawnionych do korzystania z połączeń skrośnych lub przyznawanie odpowiednich praw dostępu zabezpieczonych za pomocą haseł. Lista taka musiałaby być aktualizowana w regularnych odstępach czasu. Możliwe byłoby to jedynie w przypadku węzłów zawierających komputer (np. PC). W praktyce odpowiedzialni za pracę węzła ograniczają się do przypominania użytkownikom o obowiązującym zakazie (moim zdaniem zakaz ten nie utrzyma się, wystarczy tylko pomyśleć o operatorach stacji zagranicznych i trudności w uzupełnianiu bazy danych). W pierwszej fazie dla Polski wystarczy instalacja jednej lub kilku stacji tego typu. Można zastosować węzeł dowolnego typu np. FLEXNET lub TCP/IP.
    Stacje skrośne AMTOR (lub PACTOR)/pakiet radio pozwalają na retransmisję danych (na zakresach KF) do odległych skrzynek, pod warunkiem, że w pobliżu stacji docelowej zainstalowane są analogiczne węzły skrośne. Retransmisja danych przez łącze systemu AMTOR wymaga ręcznej obsługi przez operatora w przeciwieństwie do automatycznej retransmisji w sieci pakiet radio. Wyjście systemu AMTOR nie jest jednak konieczne w pierwszej fazie rozbudowy sieci. Stacja skrośna AMTOR/pakiet radio składa się z komputera klasy PC sprzężonego z kontrolerami AMTOR/PACTOR i pakiet radio oraz wyposażenia radiowego KF i UKF. W przypadku węzłów PACTOR/pakiet radio możliwe jest także zainstalowanie kontrolera PTC-plus lub PTC-II.
    W przyszłości koniecznym uzupełnieniem sieci będzie także instalacja stacji satelitarnej pozwalającej na retransmisję danych pomiędzy skrzynkami, a następnie bezpośrednie łączności satelitarne.
    Skrzynki elektroniczne wymagają bardziej skomplikowanego wyposażenia: w przeciwieństwie do węzłów jest tu prawie zawsze konieczne zastosowanie komputera (najlepiej klasy PC ze względu na dostępność oprogramowania) z twardym dyskiem i odpowiedniej liczby kontrolerów TNC lub modemów BayCom. Najważniejsze z istniejących systemów oprogramowania wymieniłem w poprzednim podrozdziale. Wiele z programów przeznaczonych dla stacji indywidualnych jak SP czy WinGT oraz szereg nowszych opracowań kontrolerów TNC wyposażonych jest w prywatne skrzynki elektroniczne, które mogą być także wykorzystywane jako regularne skrzynki w sieci.
    Większość ze wspomnianych systemów oprogramowania jest stale ulepszana, tak że ich kolejne wersje naprzemian ustępują pod pewnymi względami programom konkurencyjnym lub je przewyższają, dlatego też trudno jest zalecać w tej chwili którykolwiek z systemów. Do najbardziej rozpowszechnionych systemów należa F6FBB, BayCom-Box i DieBox oraz skrzynki systemu TCP/IP. Oprogramowanie BayCom-Box począwszy od wersji 1.39 wyposażone jest dodatkowo w serwer HTTP co pozwala na łączenie się z nimi za pomocą zwykłych przeglądarek internetowych (np. "Netscape", "Internet Explorer"). Oprogramowanie BCM oferuje także usługi SMTP i POP.
    Wyższy koszt instalacji skrzynki oznacza, że w pierwszym rzędzie powinny być one instalowane w większych (aktywniejszych) ośrodkach. Skrzynki sprzężone z siecią pakiet radio wymieniają między sobą automatycznie informacje przeznaczone do wiadomości ogólnej lub dla korespondentów w dalszych rejonach kraju (ang. store&forward), dlatego też w większości przypadków zbędne jest łączenie się z dalszymi skrzynkami w danym kraju. Zawierają one w przeważającej części te same informacje.
    Stan rozbudowy sieci, w którym najbliższa skrzynka będzie oddalona najwyżej o jeden odcinek międzywęzłowy można uznać za wystarczający. W rejonach peryferyjnych lub jako uzupełnienie głównych skrzynek można uruchamiać skrzynki zawarte w kontrolerach TNC. Szczególnie interesujące są tu kontrolery firmy Kantronics, ponieważ zawierają standardowo oprócz oprogramowania węzła KA-node także oprogramowanie skrzynki Kantronics-PBBS. Również kontrolery TNC3 zawierają standardowo oprogramowanie skrzynki elektronicznej wzorowane na systemie DieBox i mającej pojemność dochodzącą do 2 MB. Także kontrolery innych firm (np. MFJ, PacComm) zawierają proste oprogramowanie skrzynek. Podstawowa zaleta tego rozwiązania - niski koszt - okupiona jest małą pojemnością skrzynki. Pojemność skrzynki zawartej w kontrolerze TNC2 wynosi przeważnie 8 do 16 kB, niektóre z typów kontrolerów pozwalają na rozbudowę pamięci do 128 kB (PK-96, MFJ1270/74, oprogramowanie TAPR 1.2.9x) lub do 512 kB (MFJ-1270/74). Skrzynki kontrolerów MFJ pozwalają na automatyczną retransmisję wiadomości do najbliższej skrzynki sieci, skrzynka kontrolera TNC3 jest pozbawiona tej możliwości i może być wykorzystywana jedynie jako skrzynka lokalna (klubowa). Instalacja lokalnych skrzynek i węzłów pozwala na odciążenie sieci i przyspieszenie wymiany pozostałych informacji. Zestaw rozkazów skrzynek kontrolerów TNC2 wzorowany jest na systemach W0RLI/WA7MBL natomiast zestaw rozkazów skrzynki TNC3 - na systemie DieBox.
    Należy tu odróżnić skrzynki prywatne tzn. czynne jedynie w czasie dogodnym dla operatora stacji, od skrzynek pracujących regularnie i mogących uczestniczyć w wymianie korespondencji.
    Analogicznie jak w przypadku węzłów, częstotliwości wejściowe skrzynek powinny być różne od częstotliwości łączy, a w przypadku skrzynek cieszących się powodzeniem także różne od częstotliwości wejściowych najbliższych węzłów (o ile nie są one sprzężone kablowo z węzłem lub nie pracują równolegle na tym samym komputerze). Wykorzystywane tu mogłyby być wspomniane poprzednio dodatkowe kanały jak 145,275 czy 145,300 MHz.
    Wspólna instalacja skrzynek i węzłów pozwala na sprzężenie ich łączem kablowym RS-232 i zaoszczędzenie wydatków na łącze radiowe. Dla uproszczenia skrzynka może nie posiadać wogóle własnego wejścia w.cz. i być dostępna jedynie przez najbliższy węzeł. Szybkość transmisji w łączu sprzęgającym może wynosić od 19200 bit/s do 115 kbit/s lub nawet więcej. Skrzynki systemu BayCom-Box mogą być instalowane równolegle z węzłami BayCom-Node lub PC/Flexnet na tym samym systemie komputerowym (PC).

Wydanie z dn. 20.03.1999.
© Prawa autorskie Krzysztof Dąbrowski, OE1KDA.

Wys. ant. nad. [m]	Odległość[km]
	20	30	40	50	60	70	80	90
10	14	7	1	-3	-6	-10	-12	-14
20	17	9	4	-1	-4	-7	-10	-12
30	20	12	7	2	-2	-5	-8	-10
40	23	15	9	4	0	-3	-6	-8
50	26	17	10	5	1	-2	-5	-7
100	32	24	17	12	8	5	1	-5
150	37	27	22	16	12	8	4	0